ZAWIESZENIA NA SZYJĘ  – są to dewocjonalia osobistego użytku, noszone na szyi, mające najrozmaitsze formy. Do najpopularniejszych należą krzyżyki i owale lub okrągłe medaliki. W okresie wczesnochrześcijańskim noszono tzw. ENKOLPIONY – rodzaj medalionów w formie odmykanych kapsułek lub krzyżyków, w których przechowywane relikwie lub wersety z Pisma Św. W wiekach XVII i XVIII szczególnie popularne były w Polsce tzw. KAPLERZE – prostokątne, niekiedy owalne obrazki (o wymiarach ok. 15 x 10 cm) malowane przeważnie na blasze miedzianej, a noszone w irchowych futerałach na piersiach pod ubraniem. Na awersie mają one najczęściej przedstawienie Matki Boskiej Częstochowskiej w ornamentowanym obramieniu (malowane tylko twarze i dłonie , szaty i bordiura grawerowane i złocone), na rewersie malowane olejno przedstawienia świętych. Kaplerz często mylnie utożsamiano ze SZKAPLERZEM (łac. scepularium), który stanowi część stroju zakonnego (lub jego miniaturę noszoną przez osoby świeckie) i jest zrobiony z tkaniny.  Od czasu konferencji barskiej spopularyzowały się RYNGRAFY – noszone na piersiach wypukłe tarcze z grawerowanym przedstawieniem Matki Boskiej i niekiedy Orła polskiego. Najrozmaitsze zawieszenia, najczęściej w postaci krzyży, mają charakter oznak godności kościelnych. (G.M.)

ZANKIEL – zob. ZAPINKA

ZAPINKA – (staropol. ZAPONA, CZERPAG: z niem. ZANKIEL) – służy do spinania części garderoby (tkaniny z tkaniną) oraz wszelkiego rodzaju pasków, naszyjników, bransolet itp. Najprymitywniejszą  formą spinania szat było zapięcie ich SZPILĄ (szpilką), używaną w nowszych czasach do przypinania kapeluszy, welonów, krawatów itp., przeważnie zaopatrzoną w ozdobną główkę. Bardziej rozbudowaną formę zapinki stanowi AGFAFA – rodzaj szpili ze sprężynującym zabezpieczeniem. We wczesnym średniowieczu bardzo popularna była odmiana zapinki z silnie rozbudowanym i dekoracyjnym  grzbietem- tzw. FIBULA. W czasach nowożytnych, zwłaszcza w XIX w., zapinka w typie agrafy bywała umieszczona na odwrocie BROSZY (broszek). Innym rodzajem zapięcia stroju są GUZY, GUZIKI i SPINKI (drobne, przeważnie ozdobne elementy, w różny sposób spinające tkaninie, np. spinki do mankietów). Wszelkiego typu pasy i taśmy zapinane są na KLAMRY, różnie skonstruowane – do najpopularniejszych i najstarszych należy SPRZĄCZKA, składająca się z przetyczki i kabłąka lub ramki. Małe klamerki służące  do spinania naszyjników zwano FERETAMI, lub z franc. FERMUARAMI. Dawnym i popularnym rodzajem zapinki był zwykły HACZYK, zabezpieczany niekiedy sprężyną – tzw. KARABIŃCZYK, powszechnie stosowany do przypinania dewizek, breloków itp. (G.M.)

ZAPONA – zob. zapinka

ZAUSZNICA – ozdoba zawieszana na załamaniu muszli usznej, wykonywana w formie ozdobnych wisiorów, najczęściej z metali szlachetnych; rozpowszechniona w średniowieczu. (G.M.)

ZAWIJANIE –  (FALCOWANIE) dwie krawędzie blachy zahacza się o siebie i zaklepuje. Tak spojone złącza można dla wzmocnienia zawinąć i zaklepać raz jeszcze. Metoda ta, podobnie jak i poprzednia niezmiernie rzadko stosowana w złotnictwie, przydatna bywa wówczas, gdy z jakiś przyczyn nie można użyć wysokiej temperatury potrzebnej do lutowania blach. Otrzymane w wyniku zawijania dość trwałe pod względem technicznym spojenie pozostawia zawsze wyraźny, zgrubiały ślad. (G.M.)

ZGRZEWANIE  – metoda łączenia elementów metalowych polegająca na doprowadzeniu miejsc styku do stanu prawie płynnego i odpowiednim docisku, tak aby nastąpiło trwałe połączenie. Ze względu na sposób podgrzewania i zastosowany nacisk rozróżnia się kilka rodzajów zgrzewania: zgrzewanie ogniskowe, gazowe, elektryczne oporowe, zwarciowe, punktowe, liniowe. (B.A.)

ZŁOCENIE OGNIOWE – to sposób złocenia wielu przedmiotów użytkowych  i sakralnych stosowany  przez dawnych mistrzów złotników i ludwisarzy, zanim wynaleziono sposoby nakładania powłok metalowych przy pomocy prądu elektrycznego. Sposób stosowany dzisiaj tylko przy renowacji zabytkowych przedmiotów, które muszą mieć grubą warstwę złota lub srebra. Jest to złocenie lub srebrzenie przez posmarowanie powierzchni przedmiotu amalgamatem złota lub amalgamatem srebra i podgrzanie, podczas, którego z amalgamatu odparowuje rtęć, a złoto lub srebro przywiera do podłoża.(B.A.)

ZŁOTNICTWO – działanie zajmujące się wytwarzaniem przedmiotów z metali szlachetnych, kamieni szlachetnych oraz innych drogocennych materiałów. W obecnym rozumieniu możliwe jest również stosowanie innych niż tradycyjne materiałów (wspólnie z metalami szlachetnymi), warunkiem jest ich trwałość (stal, tytan, kamienie ozdobne, itp.) oraz stosowanie technik złotniczych. Obejmuje wytwarzanie biżuterii, luksusowych przedmiotów codziennego użytku, przedmiotów służących kultowi religijnemu, broni, odznaczeń itp. (P.M.)

ZŁOTNICTWO ARTYSTYCZNE – termin tożsamy ze złotnictwem z jednym nader istotnym warunkiem: działalność złotnika musi polegać na twórczej modyfikacji tradycyjnego w swej funkcji przedmiotu w istotny i nowy sposób. (P.M.)